lê quý đôn là ai

Lê Quý Đôn
Bức tượng Lê Quý Đôn bên trên Trường Trung học tập phổ thông Lê Quý Đôn, Q3, Thành phố Hồ Chí Minh Bạn đang xem: lê quý đôn là ai
Sinh	2 mon 8 năm 1726 Thái Bình
Mất	11 mon 6 năm 1784 (57 tuổi) Hà Nam
Bút danh	Doãn Hậu, Quế Đường
Nghề nghiệp	Nhập thị Bồi tụng Quốc tử giám Tư nghiệp
Quốc tịch	Đại Việt
Dân tộc	Kinh
Tư cơ hội công dân	Đại Việt
Tác phẩm nổi bật	Đại Việt thông sử Toàn Việt ganh đua lục Phủ biên tạp lục
Phối ngẫu	Lê Thị Trang
Con cái	Lê Quý Kiệt Lê Quý Châu Lê Quý Tá Lê Quý Nghị
Thân nhân	Lê Trọng Thứ (cha, 1693–1783) Trương Thị Ích (mẹ)

Lê Quý Đôn () (chữ Hán: 黎貴惇, 2 mon 8 năm 1726 – 11 mon 6 năm 1784), thương hiệu khi nhỏ là Lê Danh Phương,^[1][2] tự động Doãn Hậu (允厚), hiệu Quế Đường (桂堂), là vị quan liêu thời Lê trung hưng, cũng chính là thi sĩ và được ca ngợi là "nhà bác bỏ học tập rộng lớn của VN nhập thời phong kiến".^[3]

Ở thế kỷ 18, những học thức văn hóa truyền thống, khoa học tập của dân tộc bản địa được thu thập hàng trăm ngàn năm cho tới hiện nay đã ở nhập tiến độ xúc tích, tiến bộ cho tới trình độ chuyên môn nên khối hệ thống, phân loại. Thực tế khách hàng quan liêu này yên cầu nên với những cỗ óc bách khoa, Lê Quý Đôn với học tập vấn uyên bác bỏ của tôi đang trở thành người "tổng hợp" từng học thức của thời đại.

Tác phẩm của Lê Quý Đôn đo đếm với cho tới 40 cỗ, bao hàm hàng nghìn quyển, tuy nhiên một trong những bị ông tơ mọt ăn thất lạc.

Thân thế và sự nghiệp[sửa | sửa mã nguồn]

Ông sinh ngày 5 mon 7 năm Bính Ngọ (2 mon 8 năm 1726) bên trên buôn bản Diên Hà, thị trấn Diên Hà, trấn Sơn Nam, ni là thôn Đồng Phú nằm trong xã Độc Lập, thị trấn Hưng Hà, tỉnh Tỉnh Thái Bình.

Ông là nam nhi cả của ông Lê Phú Thứ (sau thay đổi là Lê Trọng Thứ),^[4] đỗ Tiến sĩ năm Báo Thái thứ hai (Giáp Thìn, 1721) và thực hiện quan liêu trải cho tới chức Hình cỗ Thượng thư, tước đoạt Nghĩa Phái hầu. Ông Lê Trọng Thứ sinh vào năm 1694 và với hiệu là Trúc Am. Tổ tiên vốn liếng là bọn họ Lý ở thị trấn Đông Ngàn, trấn Kinh Bắc. Vì rời nàn nên mái ấm gia đình ông dời về ở xã Vị Dương (nay là thị trấn Thái Thụy, Thái Bình). Về sau mái ấm gia đình ông lại cho tới cư ngụ ở xã Diên Hà, thị trấn Hưng Hà nằm trong tỉnh.^[4] Mẹ Lê Quý Đôn thương hiệu Trương Thị Ích, là phụ nữ loại thân phụ của Trương Minh Lượng, đỗ Tiến sĩ khoa Canh Thìn (1700), trải nhiều chức quan liêu, tước đoạt Hoằng Phái hầu.

Ba chuyến đỗ đầu[sửa | sửa mã nguồn]

Thuở nhỏ, Lê Quý Đôn là kẻ ham học tập, mưu trí, với trí ghi nhớ đảm bảo chất lượng, được người đương thời xem là "thần đồng". Năm lên 5 tuổi tác, ông tiếp tục gọi được rất nhiều bài xích nhập Kinh Thi. Năm 12 tuổi tác, ông tiếp tục học tập "khắp kinh, truyện, những sử, những sách của bách gia chư tử".^[5]

Năm Kỷ Mùi, ông theo đòi thân phụ lên học tập ở đế đô Thăng Long. Năm 1743 (Quý Hợi, đời vua Lê Hiển Tông), ông tham gia dự thi Hương và đỗ đầu (Giải nguyên) khi 18 tuổi tác. Sau Khi đỗ Giải nguyên vẹn năm 1743, vì thế không thích trùng thương hiệu với Nguyễn Danh Phương (1690 - 1751), một thủ lĩnh dân cày đang được nổi lên kháng triều đình, nên ông tiếp tục thay tên là Lê Quý Đôn.^[1][2] Sau cơ, ông cưới bà Lê Thị Trang ở phường Bích Câu thực hiện bà xã. Bà là phụ nữ loại 7 của Lê Hữu Kiều, Tiến sĩ khoa Mậu Tuất (1718).

Tuy đỗ đầu khoa ganh đua Hương, tuy nhiên ganh đua Hội bao nhiêu chuyến ông đều ko đỗ. Ông ở trong nhà dạy dỗ học tập và ghi chép sách trong vòng 10 năm (1743-1752). Sách Đại Việt thông sử (còn gọi là "Lê triều thông sử") được ông thực hiện nhập tiến độ này (Kỷ Tỵ, 1749).^[6][7]52), ông lại tham gia dự thi Hội, và chuyến này thì đỗ Hội nguyên vẹn. Vào ganh đua Đình, ông đỗ luôn luôn Bảng nhãn. Vì kỳ ganh đua này sẽ không lấy đỗ Trạng nguyên vẹn nên kể như cả thân phụ chuyến ganh đua ông đều đỗ đầu.

Làm quan[sửa | sửa mã nguồn]

Sau Khi đỗ đại khoa, năm Quý Dậu (1753),^[8][a] Lê Quý Đôn được té thực hiện Thị thư ở Viện Hàn lâm, rồi sung thực hiện Toản tu quốc sử nhập ngày xuân năm Giáp Tuất (1754).

Năm Bính Tý (1756), ông được cử chuồn điều tra ở trấn Sơn Nam, phát hiện "6, 7 viên quan liêu ăn hối hận lộ".^[9] Tháng 5 năm cơ, ông được biệt phái sang trọng phủ Chúa coi việc quân sự chiến lược (chức Tri Binh phiên).^[9] Ba mon sau, ông được cử chuồn hợp đồng những đạo Sơn Tây, Tuyên Quang, Hưng Hóa... rồi rước quân chuồn tiến công quân của Hoàng Công Chất.^[10]

Năm Đinh Sửu (1757), ông được thăng thực hiện Hàn lâm viện Thị giảng. Trong năm này ông ghi chép Quần thư khảo biện.

Đi sứ ngôi nhà Thanh[sửa | sửa mã nguồn]

Năm Kỷ Mão (1759), vua Lê Ý Tông thất lạc, triều đình cử ông thực hiện Phó sứ, tước đoạt Dĩnh Thành bá, nhằm cùng theo với Trần Huy Mật, Trịnh Xuân Chú đứng đầu phái bộ sang trọng ngôi nhà Thanh (Trung Quốc) cáo phó và nộp cống (1760).

“ Tháng 11 năm Kỷ Mão, Cảnh Hưng loại trăng tròn (1759) sai những ông Chánh sứ Trần Huy Mật, Phó sứ Lê Quý Đôn, Trịnh Xuân Chú sang trọng tuế cống ngôi nhà Thanh, thêm vô việc cáo phó vua [Lê] Ý Tông. ”

Trên lối sang trọng Yên Kinh (nay là Bắc Kinh), Lê Quý Đôn thấy những quan liêu lại ngôi nhà Thanh với thói thân quen gọi đoàn sứ của Đại Việt là "di quan liêu, di mục" (quan lại từng rợ), ông lên giờ phản đối, kể từ đấy bọn họ mới nhất gọi là "An Nam cống sứ".^[11][12] Việc đáng chú ý nữa nhập chuyến du ngoạn sứ này này đó là ông và đã được những quan liêu rộng lớn triều Thanh như Binh cỗ Thượng thư Lương Thi Chinh, Công cỗ Thượng thư Quy Hữu Quang và nhiều nho thần không giống tìm về thăm hỏi.

Đặc biệt, lúc tới thực hiện lễ ở năng lượng điện Hồng Lô, Lê Quý Đôn bắt gặp đoàn sứ thần Triều Tiên bởi Hồng Khải Hi (洪启禧 - 홍계희) hàng đầu (còn với Triệu Vinh Tiến 趙榮進 và Lý Huy Trung 李徽中). Sau cơ, ông đã trải thơ với bọn họ và mang lại bọn họ coi thân phụ kiệt tác của tôi là Thánh tế bào thánh thiện phạm lục, Quần thư khảo biện và Tiêu Tương bách vịnh.^[10] Tài văn vẻ và ứng đáp của ông thực hiện mang lại bọn họ "phải tôn trọng",^[13] "phải khen ngợi ngợi".^[14]

Một nhập số những bài xích thơ Lê Quý Đôn chia sẻ với những sứ thần Triều Tiên:^[15]

“ 送朝鮮國使其一

異邦合志亦同方，
學術本從先素王。
完福共欣歌五善，
逸才偏愧乏三長。
側釐白錘交投贈，
端委洪疇覓表章。
信筆書黃終歉歉，
粲花清論過揄揚。

Tống Triều Tiên quốc sứ kỳ nhất

Dị bang hợp ý chí diệc đồng phương,
Học thuật bạn dạng tòng Tiên Tố Vương.
Hoàn phúc nằm trong hân ca ngũ thiện,
Dật tài thiên quý phạp tam ngôi trường.
Trắc ly, bạch trụy phú đầu tặng,
Đoan ủy, hồng trù mịch biểu chương.
Tín cây bút thư hoàng cộng đồng khiểm khiểm,
Xán hoa thanh luận vượt lên du dương.

Tiễn sứ thần Triều Tiên kỳ 1

Khác bang tuy nhiên hợp ý chí, cũng và một phía,
Học thuật vốn liếng nằm trong theo đòi Tiên Tố Vương.
Cùng vui vẻ với khuôn phúc được trọn vẹn vẹn, ca lên bài xích ca ngũ thiện,
Riêng thẹn thò cho chính bản thân rước phô trương tài năng và lại ko đầy đủ tam ngôi trường.
Giấy trắc ly và giấy tờ bạch trụy trao tặng cho nhau,
Phép đoan ủy và phép tắc hồng trù nhìn thấy ở biểu chương.
Thả mức độ ghi chép văn sửa chữ, thiệt uyển gửi,
Miệng tươi tỉnh như hoa luận bàn, rõ rệt lại vượt lên tôn vinh. ”

— Lê Quý Đôn   

Biên biên soạn sách[sửa | sửa mã nguồn]

Trở về nước (Nhâm Ngọ, 1762), ông được thăng chức Thừa chỉ Viện Hàn lâm, rồi thực hiện Học sĩ ở Bế Tắc thư những nhằm duyệt kỹ sách vở và giấy tờ, Ngô Thì Sĩ lưu giữ chức Chính tự động. Sách Khâm Định Việt Sử Thông Giám Cương Mục ghi chép rằng:^[16]

Bổ dụng Nguyễn vịn Lân và Lê Quý Đôn sung thực hiện học tập sĩ nhập Bế Tắc thư những, nhằm duyệt kỷ sách vở và giấy tờ, lựa chọn người dân có văn học tập là bọn Ngô Thì Sĩ sung lưu giữ chức chủ yếu tự động trong số.

Năm Quý Mùi (1763), ông ghi chép Bắc sứ thông lục. Trong khoảng tầm thời hạn 10 năm (1763-1772), Lê Quý Đôn rất nhiều lần được cử coi ganh đua Hội.^[17]

Năm Giáp Thân (1764), ông dưng sớ van lơn thiết lập pháp chế, vì thế thấy một trong những quan liêu lại khi bấy giờ "đã vượt lên sử dụng quá quyền bính, giầy xéo lên pháp luật", tuy nhiên ko được chúa nghe.^[18][9] Cũng nhập năm cơ, ông được cử thực hiện Đốc đồng xứ Kinh Bắc, rồi thay đổi thực hiện Tham chủ yếu xứ Thành Phố Hải Dương (Ất Dậu, 1765), tuy nhiên ông dưng sớ không sở hữu và nhận chức và van lơn về hưu.

Sách Khâm quyết định Việt sử Thông giám cương mục ghi chép rằng:^[16]

Tháng 6, ngày hè. Lê Quý Đôn, tham ô chủ yếu Thành Phố Hải Dương bị kho bãi. Từ Khi sang trọng sứ ngôi nhà Thanh quay trở lại nước, rồi té thực hiện tham ô chủ yếu Thành Phố Hải Dương, Quý Đôn tự động giãi bày chín tội, tuy nhiên thực rời khỏi là tự động kể công phu của tôi.

Xem thêm: dream là ai

Theo Phan Huy Chú, tiếng sớ phiên phiến rằng: "Tấm đằm thắm từng chuồn muôn dặm còn sinh sống về được, lại bắt gặp cảnh bà xã bị tiêu diệt, con cái thơ phiêu bạt khu vực giang hồ nước, thần thực ko quí thực hiện quan liêu nữa, van lơn mang lại về làng".^[5][19] Được đồng ý, ông quay trở lại quê "đóng cửa ngõ, ghi chép sách".^[20][21] Cũng theo đòi Phan Huy Chú, năm 1760, thân phụ bà xã ông Đôn là Lê Hữu Kiều thất lạc. Năm sau (1761), bà xã ông Đôn là Lê Thị Trang (sinh năm 1733) cũng thất lạc vì thế căn bệnh lao Khi gần đầy 30 tuổi tác, và tiếp tục với sáu con cái.^[22] Theo ngôi nhà nghiên cứu và phân tích Bùi Hạnh Cẩn, Lê Quý Đôn kể từ quan liêu là vì thế thấy ngôi nhà chúa thường ngày tăng rơi đà nhập những việc vui vẻ nghịch ngợm, mong muốn té ông chuồn trấn cõi ngoài nhằm không thể nên nghe những tiếng can ngăn của ông, chứ không hề hẳn là vì thế nỗi sầu riêng rẽ về bà xã con cái.^[19]

Đầu năm Đinh Hợi (1767), chúa Trịnh Doanh khuất, Trịnh Sâm lên nối ngôi. Nghe theo đòi tiếng tâu của Nguyễn vịn Lân, chúa mang lại triệu Lê Quý Đôn về triều, phong thực hiện chức Thị thư, nhập cuộc chỉnh sửa quốc sử, kiêm Tư nghiệp Quốc tử giám, lên vua Lê Hiển Tông gọi. Tháng 9 năm cơ, ông được cử thực hiện Tán lý quân vụ nhập lực lượng của Nguyễn Phan (tước Phan Phái hầu) chuồn dẹp cuộc nổi dậy của Lê Duy Mật ở Thanh Hóa. Năm Mậu Tý (1768), ông thực hiện đoạn cỗ Toàn Việt ganh đua lục, nhấc lên chúa Trịnh. Năm Kỷ Sửu (1769), ông dưng khải van lơn lập vọng gác điền khẩn lãng phí ở Thanh Hóa.

Năm Canh Dần (1770), bàn cho tới công phu tiến công dẹp, ông được thăng thực hiện Hữu thị bác sĩ cỗ Hộ kiêm Thiêm đô Ngự sử.^[13] Mùa thu năm ấy, ông và Đoàn Nguyễn Thục nhận mệnh lệnh đi kiểm tra sức khỏe duyệt hộ khẩu ở xứ Thanh Hóa. Xong việc quay trở lại, ông tâu van lơn ân xá rời những thuế thổ sản, thủy sản cho những thị trấn và thuế đằm thắm không đủ. Chúa Trịnh ngay tắp lự phú mang lại triều đình bàn và thực hành. Ít lâu sau, ông được thăng Tả thị bác sĩ cỗ Lại. Khi lãnh nhiệm vụ này, ông với tâu trình lên tứ điều, được chúa khen ngợi ngợi, cơ là:^[13]

1. Sửa thay đổi lối lối té quan liêu.
2. Sửa thay đổi dùng cho những quan liêu.
3. Sửa thay đổi thuế khóa núi sông.
4. Sửa thay đổi phong tục của dân.

Sách Khâm quyết định Việt sử Thông giám cương mục ghi chép rằng:^[16]

"Trước cơ, Quý Đôn thực hiện phó đô ngự sử, thông thường sử dụng số bạc hối lộ trong những khi xét khiếu nại nhằm dưng chúa Trịnh, bèn được thăng chức Hữu thị bác sĩ cỗ Hộ. Đến ni, nhân Khi ngục thất xét phân tử Thanh Hoa quay trở lại, lại dưng rộng lớn một ngàn lạng ta bạc tiếp tục ăn của đút, nên bởi chức Hữu thị bác sĩ cỗ Hộ thăng thăng tiến này."

Năm Nhâm Thìn (1772), ông được cử chuồn khảo sát về tình hình thống đau khổ của dân chúng và những việc nhũng lấn của quan liêu lại ở TP. Lạng Sơn.

Năm Quý Tỵ (1773) đại hạn, nhân cơ ông tâu trình 5 điều, đại lược nói: "Phương pháp của cổ nhân đem đến khí hòa, dẹp tai biến chuyển, cốt lấy lễ tuy nhiên cầu phúc của thần, lấy đức tuy nhiên khoan mức độ dân".^[13] Chúa nghe theo đòi, té ông thực hiện Bồi tụng (Phó Tể tướng), lưu giữ việc dân chủ yếu, kiêm quản lí cơ Hữu hùng, tước đoạt Dĩnh Thành hầu. Trong năm này, ông ghi chép Vân đài loại ngữ.

Tháng 5, năm 1773, chúa Trịnh Sâm hạ mệnh lệnh mang lại Nguyễn Nghiễm, Nguyễn Phương Đĩnh và Lê Quý Đôn tái hiện buột hộ tịch, Quý Đôn kê cứu vớt tra xét vượt lên nghiêm cẩn xung khắc, dân chúng đều nghiến răng căm hận, bọn họ thực hiện thư nặc danh dán ở cửa ngõ phủ chúa Trịnh van lơn huỷ bỏ Quý Đôn chuồn tuy nhiên sử dụng Ngũ Phúc, tiếng lẽ nhập thư cực kì khích thiết. Nhân trên đây, Trịnh Sâm thay cho thay đổi khẩu lệnh, mang lại Ngũ Phúc nằm trong Quý Đôn đều lưu giữ việc làm đôn đốc thực hiện buột. Ngũ Phúc van lơn thực hành theo đòi điều lệ đời Cảnh Trị, đại để sở hữu điểm tăng, với điểm rời, với điểm bình té vẫn như cũ. Số dân đinh khá xoàng xĩnh với ngạch đinh năm Báo Thái, dân cũng nghĩ rằng thuận tiện.^[16]

Tháng 10 năm Giáp Ngọ (1774), chúa Trịnh Sâm thân hành đem quân tiến công Thuận Hóa, Lê Quý Đôn được cử lưu giữ chức Lưu thủ ở Thăng Long.

Đầu năm Ất Mùi (1775), tướng tá Hoàng Ngũ Phúc tiến công sở hữu được Thuận Hóa. Tháng hai năm cơ, chúa Trịnh quay trở lại kinh, rồi thăng ông thực hiện Tả thị bác sĩ cỗ Lại kiêm Tổng tài Quốc sử quán.

Cũng nhập năm cơ xẩy ra vụ Lê Quý Kiệt (con Lê Quý Đôn) thay đổi quyển ganh đua với Đinh Thì Trung. Bị phát hiện, cả nhì đều bị tội. Vì là đại thần, Lê Quý Đôn được miễn nghị. Sách Khâm quyết định Việt sử thông giám cương mục (Chính Biên, quyển loại 44, tờ 27 và tờ 28) chép:

"Quý Kiệt con cái Quý Đôn. Kỳ đệ tứ khoa ganh đua [thi Hội] này, Quý Kiệt nằm trong Đinh [Thì] Trung thay đổi quyển lẫn nhau nhằm thực hiện bài xích. Việc bị lộ, Đinh [Thì] Trung nên tội lưu chuồn Yên Quảng, Quý Kiệt nên quay trở lại thực hiện dân. Đinh [Thì] Trung nhân phát hiện bức thư riêng rẽ của Quý Kiệt và cáo tố là vì Quý Đôn công ty sự. Trịnh Sâm lấy cớ Quý Đôn là bậc đại thần, loại bỏ ko xét, tuy nhiên luận tăng tội Quý Kiệt, bắt kìm hãm ở ngục ở cửa ngõ Đông".

Năm Bính Thân (1776), chúa Trịnh Sâm bịa ty trấn phủ ở Thuận Hóa. Lê Quý Đôn được cử thực hiện Hiệp trấn Tham nghiền quân cơ,^[23][b] nhằm cùng theo với Đốc suất kiêm Trấn phủ Bùi Thế Đạt lần cơ hội ngăn chặn quân Tây Sơn.^[24] Tại trên đây, ông biên soạn cỗ Phủ biên tạp lục. Ít lâu sau, ông được triệu về thực hiện Thị bác sĩ cỗ Hộ kiêm chức Đô ngự sử.^[13][c] Năm Mậu Tuất (1778), ông được cử lưu giữ chức Hành tham ô tụng, tuy nhiên ông kể từ chối và van lơn thay đổi sang trọng võ ban. Chúa Trịnh đồng ý, mang lại ông thực hiện Tả hiệu điểm,^[13][d] quyền Phủ sự (quyền như Tể tướng tá, tạm thời coi việc phủ chúa), tước đoạt Nghĩa Phái hầu. Tháng 4 năm cơ, Lê Thế Toại dưng bài xích khải^[e] đả kích Lê Quý Đôn. Năm sau (1779), ông lại bị Hoàng Văn Đồng tố giác, nên bị giáng chức. Tháng 7, năm 1779, thổ tù Hoàng Văn Đồng bội phản, triều đình sai Nguyễn Lệ, Nguyễn Phan chuồn tiến công, Văn Đồng van lơn sản phẩm. Sách Khâm quyết định Việt sử Thông giám cương mục chép rằng:

"Văn Đồng cáo tố rõ ràng hiện tượng sách nhiễu của Quý Đôn và Xuân Hán. Lệ rước việc này tâu về triều, bọn Quý Đôn đều can tội, nên giáng chức".

Năm Tân Sửu (1781), ông lại được lưu giữ chức Tổng tài Quốc sử quán.

Tháng 9 năm Nhâm Dần (1782), chúa Trịnh Sâm khuất, Trịnh Cán được nối ngôi chúa. Chỉ vài ba mon sau, quân tam phủ nổi loàn thịt bị tiêu diệt Quận Huy (Hoàng Đình Bảo), truất phế quăng quật Trịnh Cán và Đặng Thị Huệ (vợ chúa Trịnh Sâm, u Trịnh Cán), lập Trịnh Khải thực hiện chúa. Nhớ lại hiềm riêng rẽ, Nguyễn Khản trình bày với chúa Trịnh Khải giáng chức Lê Quý Đôn.^[f]

Đầu năm Quý Mão (1783), ông nhận mệnh lệnh đi làm việc Hiệp trấn xứ Nghệ An. Ít lâu sau, ông được triệu về triều thực hiện Thượng thư cỗ Công.^[20]

Qua đời[sửa | sửa mã nguồn]

Trong toàn cảnh kiêu binh làm gây rối, triều chủ yếu rối ren, dân chúng đói đau khổ,... Lê Quý Đôn lâm bệnh nguy kịch. Sau cơ, ông van lơn về quê u là buôn bản Nguyễn Xá (huyện Duy Tiên, tỉnh Hà Nam) nhằm điều trị, tuy nhiên ko ngoài. Ông thất lạc ngày 14 tháng tư năm Giáp Thìn niên hiệu Cảnh Hưng loại 45 (tức 11 mon 6 năm 1784),^{[25][26][21][20][g]} khi 58 tuổi tác.

Thương tiếc, chúa Trịnh Tông (tức Trịnh Khải) tiếp tục đề xuất với vua Lê Hiển Tông mang lại kho bãi triều thân phụ ngày,^[27][28] cử Bùi Huy Bích thực hiện công ty lễ tang, bên cạnh đó mang lại truy tặng Lê Quý Đôn hàm Công cỗ Thượng thư. Đến Khi vua Lê Chiêu Thống bắt quyền chủ yếu, ông được gia tặng tước đoạt Dĩnh quận công.^[13]

Con cái[sửa | sửa mã nguồn]

Ông với tứ con cái trai: Lê Quý Kiệt, Lê Quý Châu, Lê Quý Tá và Lê Quý Nghị.

Tác phẩm[sửa | sửa mã nguồn]

Theo GS. Dương Quảng Hàm, Lê Quý Đôn thiệt là 1 trong ngôi nhà bác bỏ học tập ở đời Lê mạt: một tay ông tiếp tục chỉnh sửa, trứ thuật thật nhiều sách. Tuy kiệt tác của ông tiếp tục thất lạc rất nhiều tuy nhiên những cỗ còn đánh dấu cũng là 1 trong kho tư liệu nhằm khảo cứu vớt về lịch sử hào hùng, địa dư và văn hóa truyền thống của nước Việt... cũng có thể phân tách những tác phẩm chữ Hán của ông rời khỏi thực hiện năm loại như sau:

1. Các sách bàn giảng về kinh, truyện[sửa | sửa mã nguồn]

• Dịch kinh phu thuyết (Lời bàn nông nổi về Kinh Dịch), bao gồm 6 quyển.
• Thư kinh thao diễn nghĩa (Giảng nghĩa Kinh Thư), bao gồm 3 quyển, và đã được xung khắc in, với tựa của người sáng tác đề năm 1772.
• Xuân thu lược luận (Bàn tóm tắt về Kinh Xuân Thu).

2. Các sách khảo cứu vớt về cổ thư[sửa | sửa mã nguồn]

• Quần thư khảo biện (Xét bàn những sách), bao gồm 4 quyển, tiếp tục xung khắc in, với tựa của người sáng tác (đề năm 1757), của Chu Bội Liên (người ngôi nhà Thanh) và của Hồng Hải Hi (sứ Triều Tiên đề năm 1761).
• Thánh tế bào thánh thiện phạm lục (Chép về khuôn mực của những bậc thánh hiền), bao gồm 12 quyển, với tựa của Chu Bội Liên và Hồng Khải Hi đề năm 1761.
• Vân Đài loại ngữ (Lời trình bày, chia nhỏ ra từng loại, ở điểm gọi sách), bao gồm 4 quyển, ghi chép năm 1773. Sách chia thành 9 mục, từng mục lại chia thành nhiều điều. Trong từng mục, người sáng tác trích dẫn những sách Trung Hoa (cổ thư, nước ngoài thư) nhiều quyển khan hiếm với, rồi lấy ý riêng rẽ của tôi tuy nhiên bàn. Xem sách này thì biết người sáng tác tiếp tục coi rộng lớn gọi nhiều.

3. Các sách thuế tập dượt ganh đua văn[sửa | sửa mã nguồn]

• Toàn Việt ganh đua lục (Chép đầy đủ thơ nước Việt), bao gồm trăng tròn quyển (theo Phan Huy Chú), tuy nhiên hiện nay còn 15 quyển. Sách bởi ông phụng chỉ chỉnh sửa, nhấc lên vua Lê Hiển Tông coi năm 1768. Trong sách thuế tập dượt thơ của những ganh đua gia VN kể từ đời Lý cho tới đời Hậu Lê... Đây là 1 trong cuốn sách quý nhằm khảo cứu vớt về tiểu truyện và kiệt tác của những ganh đua gia.
• Hoàng Việt văn hải (Bể văn ở nước Việt của phòng vua), là sách thuế tập dượt những bài xích văn hoặc.

4. Các sách khảo về sử ký địa lý[sửa | sửa mã nguồn]

• Đại Việt thông sử (còn gọi là "Lê triều thông sử"), bao gồm 30 quyển (theo Phan Huy Chú), ghi chép năm 1749. Đây là cỗ sử được ghi chép theo đòi thể kỷ truyện (chỉ với phần Bản kỷ là chép theo đòi lối biên niên) chép kể từ thời vua Lê Thái Tổ (Lê Lợi) cho tới vua Lê Cung Hoàng (theo Phàm lệ của tác giả). Tuy nhiên, lúc bấy giờ chỉ từ giữ lại bao nhiêu phần là:

1. Đế kỷ (2 quyển), chép từ thời điểm năm Lê Lợi khởi nghĩa (1418) cho tới năm ông thất lạc (1433).
2. Nghệ văn chí (1 quyển), chép về sách vở và giấy tờ văn vẻ.
3. Liệt truyện (11 quyển), chép về những Hậu phi, Hoàng tử, Danh thần (đời vua Lê Thái Tổ) và Nghịch thần (từ cuối đời ngôi nhà Trần cho tới ngôi nhà Mạc).

• Đại Việt sử ký tục biên (Nguyễn Hoàn, Lê Quý Đôn, Vũ Miên hợp ý soạn).
• Bắc sứ thông lục (Chép đầy đủ việc Khi chuồn sứ sang trọng Trung Quốc), 4 quyển, thực hiện năm 1763. Trong sách biên chép những công văn, thư kể từ, núi sông, lối sá, nói chuyện, đối ứng trong những khi chuồn sứ (1760-1762).
• Phủ biên tạp lục (chép lộn lạo về chủ yếu trị cõi biên thùy), bao gồm 6 quyển, thực hiện Khi người sáng tác được cử thực hiện Hiệp trấn Tham nghiền quân cơ ở phủ Thuận Hóa (1776). Trong sách ghi chép khá tường tận xã hội xứ Đàng Trong (nhất là xứ Thuận Hóa và xứ Quảng Nam) ở thế kỷ 18.
• Kiến văn tè lục (Chép lặt vặt những điều thấy nghe), bao gồm 12 quyển, với tựa của người sáng tác đề năm 1777. Đây là tập dượt chữ ký nói tới lịch sử hào hùng và văn hóa truyền thống VN kể từ đời Trần cho tới đời Lê. Trong sách, người sáng tác tiếp tục kể cho tới nhiều nghành nằm trong cơ chế những vương vãi triều Lý, Trần, kể từ trở thành quách núi sông, lối sá, thuế má, phong tục tập dượt quán, sản vật, mỏ đồng, mỏ bạc và cơ hội khai quật cho đến những nghành thơ văn, sách vở và giấy tờ...
• Âm hóa học văn chú, bao gồm 2 quyển, tiếp tục xung khắc in, chép những bài xích huấn chú của những nhà tại Trung Quốc, với tất nhiên tiếng tăng chủ yếu của người sáng tác.
• Lịch đại danh thần ngôn hành lục, bao gồm 2 quyển, chép việc làm của những danh thần những triều.

5. Thơ văn[sửa | sửa mã nguồn]

• Liên châu ganh đua tập, bao gồm 4 quyển, chép thơ của Lê Quý Đôn với những ganh đua gia không giống, và những bài xích vấn đáp của những ganh đua sĩ ngôi nhà Thanh và Cao Ly thực hiện Khi ông chuồn sứ sang trọng Trung Quốc.
• Quế Đường ganh đua tập (Tập thơ Quế Đường), bao gồm 4 quyển
• Quế Đường văn tập (tập văn Quế Đường), bao gồm 3 quyển.

Về văn Nôm, lúc bấy giờ chỉ còn:

• Bài thơ thất ngôn chén bát cú "Rắn đầu biếng học".
• Bài kinh nghĩa: "Vãng chi nhữ gia, vớ kính vớ giới, vô vi phu tử" (Mày về ngôi nhà ông xã nên kính răn, chớ trái ngược ý chồng).
• Bài văn sách chất vấn về câu "Lấy ông xã mang lại xứng đáng tấm ông xã, bõ công điểm tô má hồng răn đen".
• Bài kinh nghĩa: "Mẹ ơi con cái mong muốn lấy chồng".
• Bài "khải" ghi chép vì chưng văn xuôi chép nhập Bắc sứ thông lục.

Tuy nhiên trừ bài xích "khải" rời khỏi, theo đòi PGS. Nguyễn Thạch Giang, những bài xích Nôm sót lại đều ko chắc chắn là của ông.^[29]

Nhận xét[sửa | sửa mã nguồn]

Lê Quý Đôn là 1 trong "nhà bác bỏ học tập ham gọi, ham biết và ham viết",^[30] là "một ngôi nhà bác bỏ học tập với kỹ năng và kiến thức rất là uyên bác bỏ và nhiều dạng".^[21] Điều này đã được ngôi nhà sử học tập Phan Huy Chú nói đến việc kể từ trong những năm đầu của thế kỷ 19, trích:

"Ông với tư hóa học không giống đời, mưu trí rộng lớn người tuy nhiên (vẫn) lưu giữ tính nết thuần phác, lại siêng học tập ko biết mỏi. Tuy đỗ đạt vinh hiển, tay vẫn ko tách cuốn sách. Bình sinh (ông) thực hiện sách thật nhiều. Án Thư về kinh sử thì thâm thúy, thoáng rộng, tuy nhiên nói tới điển cố thì tương đối đầy đủ rõ rệt. Cái sở ngôi trường của ông vượt lên hơn hết, phổ biến bên trên đời. Văn thơ ông thực hiện rời khỏi gọi là Quế lối tập dượt với bao nhiêu quyển" (trong "Nhân vật chí")^[13]

"Ông là kẻ học tập vấn rộng rãi, bịa cây bút trở thành văn. Cốt cơ hội thơ nhập sáng sủa. Lời văn hồn nhiên..., ko cần thiết tâm trí tuy nhiên trôi chảy đầy đủ như sông nhiều năm biển cả cả, ko ở đâu ko đạt cho tới, thiệt là phong thái đại gia" (trong "Văn tịch chí").^[31]

Xét khía cạnh không giống, theo đòi Giáo sư Văn Tân nằm trong Viện Sử học tập (Việt Nam), Lê Quý Đôn còn là:

• Một ngôi nhà trí thức mong muốn với những cải tân nhập xã hội VN.
• Một ngôi nhà chủ yếu trị quan hoài cho tới dân chúng, thân mật dân chúng, và hiểu những mong ước của dân chúng.
• Một ngôi nhà trí thức với tư tưởng tự trọng và kiêu hãnh dân tộc bản địa.

Tuy nhiên, là 1 trong nho sĩ trung thành với chủ với bọn họ Trịnh, và ý hệ thức của Lê Quý Đôn là ý thức hệ của giai cấp cho phong loài kiến hồi thế kỷ 18, nên nhập đời ông, ông từng chuồn tiến công dẹp những lực lượng nổi dậy ngăn chặn triều đình Lê-Trịnh.^[32][33]

Giai thoại văn học[sửa | sửa mã nguồn]

Có một trong những giai thoại kể về Lê Quý Đôn, xứng đáng xem xét với chuyện Rắn đầu biếng học:

Xem thêm: yêu thì có gì sai không là anh thì ai

Người tao kể rằng, một hôm, Tiến sĩ Vũ Công Trấn^[h] cho tới thăm hỏi Tiến sĩ Lê Phú Thứ là kẻ chúng ta nằm trong đỗ Tiến sĩ khoa Giáp Thìn 1724 (sau thay đổi là Lê Trọng Thứ). Nghe con cái chúng ta là Lê Quý Đôn còn con trẻ tuy nhiên tiếp tục hoặc chữ nên ông Trấn lấy nhan đề "Rắn đầu biếng học" nhằm demo tài. Ít phút sau, Lê Quý Đôn đã trải đoạn bài xích thơ bên dưới đây:

Chẳng nên liu điu vẫn giống như nhà!

Rắn đầu biếng học tập lẽ ko tha

Thẹn đèn hổ lửa nhức lòng u,

Nay thét mai gầm rát cổ thân phụ.

Ráo mép chỉ thân quen tuồng lếu láo,

Lằn sườn lưng cam Chịu vết roi vọt domain authority.

Từ ni Trâu Lỗ^[i] xin siêng học tập,

Kẻo hổ mang lừng danh thế gia!

Bài thơ trúng vần, trúng luật, đặc biệt hợp ý nhan đề, tuy nhiên ý tứ lại cao kỳ. điều đặc biệt, từng câu mang tên một loại "rắn".^[34]

Các công trình xây dựng gắn sát với thương hiệu tuổi tác của Lê Quý Đôn[sửa | sửa mã nguồn]

Tên Lê Quý Đôn được dùng để làm mệnh danh mang lại nhiều ngôi trường học tập, nhiều trên phố ở từng nước VN như:

Xem thêm[sửa | sửa mã nguồn]

• Lê Hiển Tông
• Chúa Trịnh
• Nạn kiêu binh
• Quan hệ VN - Bán hòn đảo Triều Tiên

Sách tham ô khảo[sửa | sửa mã nguồn]

• Thanh Lãng. Bảng lược trang bị văn học tập VN, Quyển thượng. Nhà xuất bạn dạng Sài Thành, ko ghi năm xuất bạn dạng.
• Bùi Hạnh Cẩn (1985). Lê Quý Đôn. Nhà xuất bạn dạng Văn hóa.
• Phan Huy Chú (1992). Lịch triều hiến chương loại chí, tập dượt 1, mục Nhân vật chí và tập dượt 3, mục Văn tịch chí. Nhà xuất bạn dạng Khoa học tập xã hội.
• Dương Quảng Hàm (1986). Việt Nam văn học tập sử yếu ớt (bản in chuyến loại 10). Trung tâm học tập liệu xuất bạn dạng, Sài Thành.
• Văn Tân, GS. (2012). Con người và sự nghiệp Lê Quý Đôn. In nhập Tổng tập dượt dư địa chí VN (tập 3). Nhà xuất bạn dạng Thanh Niên.
• Trần Văn Giáp (2003). Tìm hiểu khoa sách Hán Nôm (trọn bộ). In nhập Tổng tập dượt dư địa chí VN (tập 3). Nhà xuất bạn dạng Khoa học tập xã hội.
• Nhóm biên soạn sách Phủ biên tạp lục (2012). Tiểu sử Lê Quý Đôn. In nhập Tổng tập dượt dư địa chí VN (tập 3). Nhà xuất bạn dạng Thanh Niên.

Chú thích[sửa | sửa mã nguồn]

Chú giải[sửa | sửa mã nguồn]

Đọc thêm[sửa | sửa mã nguồn]

• Quốc Sử quan liêu triều Nguyễn. Khâm quyết định Việt sử Thông giám cương mục. Nhà xuất bạn dạng giáo dục và đào tạo - thủ đô, 1998.
• Nguyễn Lộc, mục kể từ "Lê Quý Đôn" nhập Từ điển Văn học (bộ mới), Nhà xuất bạn dạng Thế giới, 2004.
• Nguyễn Đăng Thục (1992). Lịch sử tư tưởng Việt Nam (tập 6, phần "Tiểu sử Lê Quý Đôn"). Nhà xuất bạn dạng Thành phố Sài Gòn, 1992.
• Nguyễn Thạch Giang (chủ biên). Văn học tập thế kỷ 18. Nhà xuất bạn dạng Khoa học tập xã hội, 2004.
• Nguyễn Q. Thắng, Nguyễn vịn Thế. Từ điển hero lịch sử hào hùng Việt Nam. Nhà xuất bạn dạng Khoa học tập xã hội, 1992.

Liên kết ngoài[sửa | sửa mã nguồn]

• Lê Quý Đôn bên trên Từ điển bách khoa Việt Nam